Sinds juni 2016 is het voedingssupplement Protandim Nrf2 via netwerkmarketing in Nederland verkrijgbaar. Het is een voedingssupplement dat bestaat uit vijf plantaardige ingrediënten waarvan gezegd wordt dat het de oxidatieve stress verlaagt, veroudering vertraagt en de (cellulaire) gezondheid ondersteunt. Verschillende wetenschappelijke studies zouden dit bevestigen. Maar wat is Protandim Nrf2 precies, wat laten wetenschappelijke studies zien en wat zeggen distributeurs erover?

Protandim Nrf2 Synergizer is een voedingssupplement waarvan gezegd wordt dat het de oxidatieve stress verlaagt, veroudering vertraagt en de (cellulaire) gezondheid ondersteunt. Het bestaat uit tabletten met vijf plantaardige ingrediënten die het Nrf2-eiwit zouden activeren waardoor het lichaam lichaamseigen antioxidanten aan gaat maken en oxidatieve stress vermindert. Dat oxidatieve stress een rol spelen bij veroudering en gezondheidsproblemen staat niet ter discussie. De vraag is wat Protandim daartegen kan doen en hoe sterk het bewijs daarvoor is. In vitro-studies en studies met knaagdieren laten gunstige effecten zien op bepaalde biomarkers. Ook één ongecontroleerde studie laat zien dat Protandim de oxidatieve stress verlaagt. Placebogecontroleerde studies laten echter iets anders zien. Biomarkers voor oxidatieve stress en ontstekingen nemen niet af en de productie van lichaamseigen antioxidanten neemt niet toe. En wat het effect van Protandim is op gezondheidsproblemen die (gedeeltelijk) aan oxidatieve stress worden toegeschreven is niet onderzocht. Op dit moment is er dan ook onvoldoende bewijs om te kunnen stellen dat Protandim de oxidatieve stress verlaagt, helpt tegen veroudering of de (cellulaire) gezondheid ondersteunt.

Protandim wordt aan de man gebracht door onafhankelijke distributeurs, die aangeven en ervan overtuigd zijn dat de effectiviteit wetenschappelijk bewezen is. De informatie die ze geven klopt echter niet altijd, wordt selectief gekozen en verdraait en is in strijd met het samenwerkingsreglement, waardoor potentiële klanten (en distributeurs) worden misleid. In een telefoongesprek met een distributeur (Iwan Yorks) is het volgende gezegd:

Rob: “Dus jullie geven de consument of de potentiële klant informatie die niet het betrouwbaarste is, maar die in het voordeel is van jullie product.”

Iwan: “Ik denk dat bijna alle bedrijven dat doen.”

Rob: “Dus dat geef je toe?”

Iwan: “Nou, waarom moet ik dat niet toegeven? Dat zou flauwekul zijn.”

Opmerkelijk is dat in het samenwerkingsreglement van LifeVantage onder punt 8.5.8, dat gaat over het beantwoorden van negatieve online publicaties, staat:

“LifeVantage Onafhankelijke Distributeurs mogen niet discussiëren met iemand die een negatieve publicatie over hen, andere LifeVantage Onafhankelijke Distributeurs of LifeVantage plaatst. Zij moeten negatieve berichten melden bij het Bedrijf t.a.v. nlcompliance@lifevantage.com. Beantwoording van dergelijke negatieve berichten geeft alleen stof tot discussie met iemand die een wrok koestert en die niet dezelfde hoge normen heeft als LifeVantage, en daarom de reputatie en goodwill van LifeVantage schaadt.”

In dit artikel

  1. Wat is Protandim Nrf2?
  2. Wat is oxidatieve stress?
  3. Wat is Nrf2?
  4. Onderzoek naar Protandim Nrf2
  5. Werken de ingrediënten synergetisch?
  6. De twee kanten van Nrf2
  7. Wat zeggen distributeurs over Protandim?
  8. Contact met LifVantage

1. Wat is Protandim Nrf2?

Protandim Nrf2 (voortaan Protandim) is een gepatenteerd voedingssupplement van het bedrijf LifeVantage, dat sinds 2016 in Nederland actief is. Van 2005 tot 2009 lagen de producten van LifeVantage gewoon in de winkels, maar door toenemende verliezen zijn ze overgestapt op netwerkmarketing. Protandim bestaat uit tabletten van 675 mg met vijf plantaardige ingrediënten en een aantal hulpstoffen. De ingrediënten voor de Amerikaanse en Europese markt (waaronder Nederland) verschillen met die voor de Japanse markt. In Japan is ashwaganda als supplement namelijk niet toegestaan, waardoor het is vervangen door zwarte peper-extract (piperine). Daardoor zijn ook de hoeveelheden van de andere ingrediënten aangepast. Feitelijk zijn het dus twee verschillende producten. In de literatuur gaat het nagenoeg altijd om de Amerikaanse en Europese formule met ashwagandha en zonder piperine.

IngrediëntenEuropese formuleJapanse formule
Extract van mariadistel (silybum marianum) 225 mg285 mg
Extract van ashwagandha (withania somnifera)150 mg–
Extract van kleinbladige bacopa (bacopa monnieri)150 mg 190 mg
Extract van groene thee (camellia sinensis) 75 mg 95 mg
Extract van kurkuma (curcuma longa)75 mg106 mg
Extract van zwarte peper (piperine)–9,9 mg
Ingrediënten van Protandim voor de Europese en Japanse markt per tablet (675 mg), exclusief additieven zoals calciumcarbonaat, vulstoffen, emulgatoren en glansmiddelen.

De kracht van deze vijf plantaardige ingrediënten zou zijn dat ze een synergetisch effect hebben op het activeren van het Nrf2-eiwit [1]. Het wordt daarom ook wel een ‘activator’ genoemd. Dit Nrf2-eiwit zorgt via genexpressie voor de productie van lichaamseigen antioxidanten en ontstekingsremmers. Protandim zou daardoor de negatieve effecten van veroudering (oxidatie) tegengaan en de gezondheid ondersteunen en verbeteren. Volgens het patent is Protandim echter inzetbaar bij het behandelen of genezen van meer dan 100 aandoeningen en ziekten [2]. LifeVantage schrijft over Protandim:

“Hoe kan één klein supplement een hele industrie van $130 miljard afschrikken? Het kan als dat supplement veroudering op een geheel nieuwe wijze benadert. We weten al dat we ouder worden door de oxidatieve stress in onze cellen. Wetenschappers weten al jaren dat antioxidanten de sleutel zijn om dit proces om te keren. Maar de supplementindustrie wil ons laten geloven dat dit betekent dat we dure antioxidant supplementen of ‘super fruit’ sappen moeten innemen. Ze hebben ongelijk. Hoewel antioxidanten meehelpen om vrije radicalen, die tot oxidatieve stress leiden, te neutraliseren, kan het eenvoudigweg innemen van méér antioxidanten slechts één vrije radicaal tegelijk neutraliseren. Het is hetzelfde als een zinkend schip proberen te redden met een emmer. Je kunt meer antioxidanten innemen. Maar wij stellen voor dat je ze zelf máákt. Protandim Nrf2 Synergizer houdt je van binnenuit gezond en sterk. De wetenschap achter Protandim Nrf2 Synergizer is herhaaldelijk aangetoond en erkend. En dat geeft een erg goed gevoel.”

Sinds juni 2016 is Protandim in Nederland verkrijgbaar via netwerkmarketing. Het advies is om dagelijks één tablet bij een maaltijd te nemen. De prijs voor een potje met 30 tabletten is €45,00.

Is dr. Joe McCord de ontdekker van Protandim?

De man die genoemd wordt als ontdekker van Protandim is de gerespecteerde wetenschapper dr. Joe McCord. Hij heeft samen met dr. Irwin Fridoviche in 1968 het enzym ‘Super Oxide Dismutase’ (SOD) ontdekt [3], waar hij in 1976 de ‘Elliot Cresson Medal’ voor heeft gekregen. Dat hij de ontdekker is van Protandim lijkt echter niet helemaal te kloppen. Op een conferentie in 2011 voor LifeVantage-distributeurs zei hij [4]:

 “I was presented with a list of 41 potential ingredients for a product they wanted to call Protandim, and I went through the list and penciled out, rapidly, about 36 of those ingredients,” leaving the 5 ingredients in the current formulation of Protandim.”

En in een brief aan Bill Driscoll, de toenmalig president en CEO van LifeVantage (toen nog Lifeline Therapeutics), heeft McCord geschreven dat hij niet het gevoel heeft een bijdrage te hebben geleverd aan de ontdekking van Protandim. In 2006 trad McCord toe tot de raad van bestuur van LifeVantage en is hij ‘chief science officer and director’ geweest. Hij was ook woordvoerder voor Protandim en deelde zijn kennis met distributeurs van LifeVantage door het geven van presentates op grote evenementen. Hij bezat voor 1,6 miljoen aan aandelen van LifeVantage (toen nog Lifeline Therapeutics) en ontving een maandsalaris van $10.000 en $0,50 voor ieder potje Protandim dat werd verkocht [5]. In 2011 had hij een inkomen van $529.994. In januari 2014 ging hij met pensioen nadat hij verschillende studies naar Protandim had gepubliceerd [6-18]. Bij zijn vertrek ontving hij het opmerkelijk hoge bedrag van 1,7 miljoen dollar [pdf].

2. Wat is oxidatieve stress?

Bij normale lichaamsprocessen, zoals bij de oxidatieve fosforylering in de mitochondriën, ontstaan als een soort bijproduct constant reactieve zuurstof- en stikstofverbindingen (‘Reactive Oxygen Species’ = ROS en ‘Reactive Nitric Species = RNS, samen RONS), waaronder:

  • O2•¯            superoxide radicaal
  • OH•             hydroxyl radicaal
  • H2O2           waterstofperoxide
  • OONO¯       peroxynitriet

Sommige RONS zijn vrije radicalen (moleculen met één of meerdere ongepaarde elektronen), maar niet allemaal (zoals H2O2 en OONO¯). Het is overigens niet zo dat alle vrije radicalen reactief zijn (bijvoorbeeld O2). RONS zijn in staat om lipiden (celmembraan), eiwitten (enzymen, bindweefsel) en DNA te beschadigen. Om dat te voorkomen beschikt ons lichaam over een netwerk van enzymatische en niet-enzymatische antioxidanten. Wanneer er in verhouding meer RONS aanwezig zijn dan antioxidanten spreken we van oxidatieve stress, wat tot gezondheidsproblemen kan leiden en mogelijk bijdraagt aan veroudering. Behalve tijdens de normale lichaamsprocessen worden RONS ook gevormd door roken, straling (röntgenstraling, zonlicht), luchtvervuiling, obesitas, stress, ontstekingen en slaapschuld.

Eén van de meest bekende schadelijke effecten van ROS is wanneer ze reageren met onverzadigde vetzuren (bijvoorbeeld die in het celmembraan), waarbij zeer reactieve lipideperoxiden worden gevormd. Omdat die zo reactief zijn en daardoor snel verdwijnen zijn ze moeilijk te meten, maar de eindproducten zijn dat wel, waaronder TBARS (thiobarbituric acid reactive substance). De meest gebruikte hiervan is MDA (malondialdehyde). TBARS is een veelgebruikte biomarker om de mate van oxidatieve stress in uit te drukken. Bij patiënten met stabiele coronaire hartziekten werd een positieve associatie gevonden tussen TBARS en het optreden van cardiovasculaire incidenten [19]. Of het verlagen ervan tot gezondheidswinst leidt is onduidelijk. Ook is niet helemaal duidelijk in hoeverre een verhoging van TBARS de oorzaak van ziekte is of het gevolg ervan. Het is overigens niet zo zwart-wit dat RONS altijd schadelijk zijn. Bij ‘normale’ concentraties zijn ze zelfs nuttig omdat ze dan een rol spelen bij de celdeling, celcommunicatie en afweer [20].

3. Wat is Nrf2?

Nrf2 (Nuclear factor (erythroid-derived 2)-like 2) is een transcriptie-factor die bepaalde genen tot expressie kan brengen. Onder normale omstandigheden is Nrf2 in het cytoplasma gebonden aan het eiwit Keap1 (Kelch like-ECH-associated protein 1), waarna het snel wordt afgebroken en gerecycled. Hierdoor blijft de concentratie ervan in het cytoplasma laag. Bij (oxidatieve) stress verandert die situatie. Dan kan Keap1 niet meer binden aan Nrf2 waardoor het vrij in het cytoplasma ophoopt. Eenmaal vrij in het cytoplasma verplaatst het zich tot in de celkern, waar het bindt aan een zogenaamd ‘Antioxidant Responsive Element’ (ARE) waardoor genen tot expressie worden gebracht die coderen voor de synthese van enzymatische niet-enzymatische antioxidanten (zie onderstaande afbeelding). Voorbeelden van deze antioxidanten zijn:

  • SOD             superoxide dismutase
  • CAT              catalase
  • GPx              glutathione peroxidase
  • HO-1            heme oxygenase-1
  • PON1           paraoxonase 1
  • NQO1          NAD(P)H dehydrogenase quinone 1
  • GSH             glutathion

Het activeren van Nrf2 is een normaal fysiologisch proces, net zoals de productie van leukocyten (witte bloedcellen) wanneer lichaamsvreemden stoffen worden gedetecteerd. Vasten, lichaamsbeweging, alcohol en verschillende phytonutriënten in onze dagelijkse voeding activeren ook Nrf2 [21, 22]. De belangrijkste manier waarop antioxidanten uit de voeding werken lijkt het activeren van lichaamseigen antioxidanten te zijn [23]:

“Studies over several decades (only recently markedly helped by conceiving the possible underlying mechanism) demonstrate that many of the so-called ‘antioxidants’ in foods and beverages provide cellular and tissue protection against oxidative damage by inducing endogenous antioxidant defenses.”

Weergave van Nrf2-activatie en genexpressie door oxidatieve stress. Afbeelding overgenomen van Caymanchem.com.

4. Onderzoek naar Protandim Nrf2

Het onderzoek naar Protandim bestaat voor het grootste deel uit in vitro studies [6-12, 24] en dierstudies [10, 13-16, 24, 25]. Daarin worden vaak gunstige effecten gevonden op verschillende biomarkers. Dit soort studies heeft zijn waarde in een onderzoekstraject, maar ook zijn beperkingen. Wat daar gebeurt hoeft namelijk niet bij mensen te gebeuren [26, 27]. Curcumin heeft in vitro bijvoorbeeld antioxidatieve eigenschappen, maar de biobeschikbaarheid bij mensen is erg laag (slechte absorptie, snelle metabolisering en snelle uitscheiding) [28]. Protandim werd ook een aantal keer opgelost in ethanol en bij muizen in het buikvlies geïnjecteerd [13, 24]. Dat deze resultaten niet naar mensen toe vertaald kunnen worden mag duidelijk zijn. Het is bovendien de vraag wat de klinische betekenis van de gevonden effecten is. De studies hebben vaak naar biomarkers gekeken waarvan onduidelijk is wat ze nu precies voorspellen en hoe goed ze dat doen. Een studie bij muizen laat bijvoorbeeld zien dat alfaliponzuur enkele biomarkers voor oxidatieve stress verbetert (stijging gluthation en GPx), maar tegelijkertijd de levensduur verkort [29]. Dergelijke studies kunnen een basis vormen voor verder onderzoek, maar de resultaten zijn te prematuur om er claims op te baseren.

Van een voedingssupplement waarvan geclaimd wordt dat het wetenschappelijk bewezen is dat het oxidatieve stress verlaagt, veroudering vertraagt en de gezondheid ondersteunt mag verwacht worden dat dit onderbouwd kan worden met studies bij mensen. Een pluspunt is dat er studies bij mensen zijn gedaan, maar die laten over het algemeen teleurstellende resultaten zien [17, 18, 30-34]. Bovendien is er gekeken naar effecten op biomarkers en niet naar harde uitkomstmaten zoals hart- en vaatziekten, diabetes mellitus type II en kanker. Dat is te begrijpen, want onderzoek naar harde uitkomstmaten is kostbaar en tijdrovend, maar dat betekent wel dat onbekend is wat het effect van Protandim is op gezondheidsproblemen die (gedeeltelijk) aan oxidatieve stress worden toegeschreven.

Om onderscheidend te zijn wordt weleens de vergelijking gemaakt met reguliere antioxidanten zoals de vitamines A, C en E. Het zou namelijk vele malen effectiever zijn om zelf antioxidanten aan te maken, dan ze te slikken. Het slikken van antioxidanten mag dan teleurstellende resultaten laten zien op harde uitkomstmaten [35-42], maar of die resultaten met Protandim beter zijn is onbekend.

We zijn trots op de wetenschappelijke onderzoeken die onze beweringen staven.

In deze ongecontroleerde studie werden 29 deelnemers (20-78 jaar) in twee groepen verdeeld (Nelson SK, et al 2006) [17]. Groep I nam iedere dag één tablet Protandim. Een deel daarvan deed dat gedurende 30 dagen (n=20) en een deel deed dat gedurende 120 dagen (n=12). Op dag 0, 30 en 120 werd er bloed afgenomen om te kijken naar TBARS, SOD, catalase en CRP. Groep II bestond uit 4 deelnemers die gedurende 30 dagen iedere dag een halve tablet Protandim namen. In deze groep werd op dag 0, 5, 12 en 30 bloed afgenomen. Alle deelnemers mochten gewoon antioxidanten als supplement blijven gebruiken (bijvoorbeeld vitamine C en E), behalve als het een ingrediënt betrof dat in Protandim zit.

Resultaten

Na 30 dagen was in groep I een significante daling van TBARS te zien van gemiddeld 40% (1,82 à 1,10 µM), wat niet meer verder veranderde na 120 dagen. In groep I was na 120 dagen ook een significante stijging van SOD en catalase te zien van respectievelijk 30% en 54%. Voor aanvang van de studie was er een zwakke relatie tussen leeftijd en TBARS (R² = 0,238). De TBARS stegen met de leeftijd mee. Na 30 dagen Protandim was deze relatie verdwenen. Iemand van 70 jaar had even hoge TBARS als iemand van 20 jaar. Een effect op de ontstekingsmarker CRP werd niet gevonden [17]:

“After 30 days of supplementation, TBARS declined by an average of 40% (p = 0.0001) and the age-dependent increase was eliminated. By 120 days, erythrocyte SOD increased by 30% (p < 0.01) and catalase by 54% (p < 0.002).”

In groep II (de halve tablet) daalde de TBARS met 50% (2,55 à 1,29 µM) na 30 dagen. Effecten op andere uitkomstmaten worden voor die groep niet vermeld.

Opmerkingen

  • Een controlegroep ontbrak waardoor het onduidelijk is wat de oorzaak van de resultaten is. In een andere studie daalde namelijk in de placebogroep de TBARS met ca. 30% [18].
  • Er is niet gekeken naar andere factoren die invloed hebben op markers voor oxidatieve stress. Een matige energiebeperking laat bijvoorbeeld al snel een vermindering van de oxidatieve stress zien [43].
  • In de studie wordt geschreven dat er 29 deelnemers meededen. Groep 1 bestond uit 20 deelnemers en groep 2 uit 4 deelnemers. Onduidelijk is waar de vijf ontbrekende deelnemers gebleven zijn [17].
  • Deelnemers die supplementen met de vitamines C en E namen hadden bij aanvang hogere TBARS dan deelnemers die deze vitamines niet namen.
  • De vraag is hoe betrouwbaar TBARS zijn voor het meten van vetzuurperoxidatie omdat er bij de bepaling meer stoffen reageren dan alleen de afbraakproducten van de vetzuurperoxidatie [44, 45]. De ‘European Food and Safety Authority’ (EFSA) schrijft daarover [45]:

    “Other methods proposed are not reliable in vivo markers of lipid peroxidation (e.g. thiobarbituric acid reactive substances (TBARS), malondialdehyde (MDA), HDL- associated paraoxonases, conjugated dienes, breath hydrocarbons, auto-antibodies against LDL particles and ex vivo LDL resistance to oxidation). However, some of these could be used as evidence (i.e. in addition to measurements of F2 -isoprostanes and in vivo LDL oxidation) if appropriate techniques are used for analysis    (e.g. concentrations of MDA in blood or tissue assessed by HPLC).”
  • Over het effect van de halve tablet Protandim schrijven de auteurs [17]:

    “Fig. 3 also shows that the half-dose of Protandim was not quite as effective after 30 days as the full dose, lowering TBARS to an average value of 1.29 T 0.14 AM (n = 4) versus 1.10 T 0.05 AM (n = 20), although this difference is not significant.”

    Hier wordt echter voorbij gegaan aan het feit dat de aanvangswaarde bij de deelnemers die een halve tablet namen hoger was (ca. 2,55 versus 1,82 µM) en dat de daling procentueel groter was (50 versus 40%) (zie figuur). Je kunt dan niet stellen dat een halve tablet minder effectief is dan een hele tablet.
  • In een ongecontroleerde studie met deelnemers met hart- en vaatziekten is gevonden dat vitamine C (500 mg/dag) + E (268 mg/dag) na twee maanden MDA laat dalen met 40% en SOD laat stijgen met 61,7% [46]. Een ongecontroleerde studie met diabetespatiënten vond dat vitamine C (1.000 mg/dag) na 6 weken SOD met bijna 30% liet stijgen [47] en in twee ongecontroleerde studies met dialysepatiënten is gevonden dat vitamine E (360 en 600 mg/dag) TBARS/MDA laat dalen en SOD, catalase en gluthation laat stijgen [48, 49]. Een placebogecontroleerde studie onder 32 rokers laat zien dat MDA daalde en SOD steeg na 8 weken 200 mg vitamine E/dag [50].
  • Aan deze studie hebben medewerkers van LifeVantage meegewerkt (Joe McCord, Sally Nelson en Paul Myhill).
  • Dr. Joe McCord zat in de redactie van het journal (Free Radical Biology & Medicine).
  • De studie is gefinancierd door LifeVantage.

In 2008 is er een placebogecontroleerde studie gestart waarin gekeken is naar het effect van Protandim op niet-alcoholische leverontsteking [31]. Daarvoor nam de ene groep, gedurende een jaar dagelijks één grote tablet Protandim van 1.675 mg. Dit is een hogere dosering dan de gebruikelijke 675 mg. De andere groep nam een placebo-tablet met suiker. In juli 2011 was de studie afgerond, maar de resultaten zijn nog niet gepubliceerd. Voor informatie daarover heb ik contact opgenomen met de onderzoeksleider (Gregory Austin), maar daar is herhaaldelijk niet op gereageerd.

In 2010 is er een crossover studie geregistreerd waarin naar het effect van Protandim op biomarkers van oxidatieve stress zou worden gekeken bij deelnemers met het metabool syndroom [32]. Deze studie is echter voordat de recrutering startte al teruggetrokken. De reden die vermeld wordt is een gebrek aan financiering.

Alcoholmisbruik is gerelateerd aan ARDS (Acute Respiratory Distress Syndrome) bij ernstig ziekte patiënten. Dit is een longaandoening waarbij de longfunctie sterk verminderd is. Kenmerkend is dat de longblaasjes een verhoogde permeabiliteit hebben waardoor vocht en eiwitten vanuit de bloedbaan in de longblaasjes terecht komen. De eiwitten zorgen er vervolgens voor dat door de osmotische werking nog meer vocht wordt aangetrokken, wat de situatie verslechterd. Er zijn aanwijzingen dat het longepitheel van mensen met een geschiedenis van alcoholmisbruik een tekort heeft aan het antioxidant glutathion waardoor oxidatieve stress de longblaasjes beschadigd en de permeabiliteit ervan verhoogt. De theorie is dat Protandim een bijdrage kan leveren aan lichaamseigen antioxidanten waardoor de permeabiliteit van de longblaasjes verlaagt wordt. Om dit te onderzoeken zijn 30 rehabiliterende alcoholisten, met verder een goede gezondheid, in twee groepen verdeeld (Burnham EL, et al, 2012) [18]. De ene groep (n=14) kreeg gedurende zeven dagen twee tabletten Protandim per dag en de andere groep (n=16) kreeg een placebo. Vervolgens is er bij aanvang en na zeven dagen gekeken naar de permeabiliteit van de longblaasjes en naar enkele biomarkers voor oxidatieve stress (TBARS, PON-1) en ontstekingen (TNF-α). Om iets te kunnen zeggen over de permeabiliteit van de longblaasjes is gebruik gemaakt van ‘bronchoalveolar lavage’ (BAL). Bij deze methode wordt met behulp van een bronchoscoop en vloeistof cellen uit de onderste luchtwegen gehaald en geanalyseerd. In deze studie is als maat voor de permeabiliteit van de longblaasjes naar het totaal aantal eiwitten in de BAL-vloeistof gekeken. Alle deelnemers kregen verder een standaard dieet, bestaande uit drie hoofdmaaltijden en twee tussendoortjes (30 kcal/kg/dag). Daarnaast kregen ze dagelijks een multivitaminesupplement, 100 mg vitamine B1 en 1 mg foliumzuur. Naast deze twee groepen was er ook een controlegroep met elf niet-alcoholisten waarbij éénmalig de BAL-procedure werd uitgevoerd.

Resultaten

Na 7 dagen was er geen verandering van de permeabiliteit van de longblaasjes. Protandim liet ook geen veranderingen zien van de biomarkers voor oxidatieve stress (TBARS, PON-1) en ontstekingen [18]:

“In conclusion, we observed that 7 days of administration of an oral agent reported to enhance endogenous antioxidants in subjects with AUDs did not significantly alter alveolar epithelial permeability nor did it appreciably affect intrapulmonary or systemic oxidative stress.”

Opmerkingen

  • De deelnemers namen 2 tabletten Protandim per dag, terwijl het advies is om dagelijks 1 tablet te nemen.
  • TBARS daalde significant in de placebogroep, maar niet in de Protandimgroep (afbeelding). De placebogroep deed het dus ‘beter’.
  • Aan de studie heeft dr. Joe McCord meegewerkt.

Voor de Japanse markt is ashwagandha vervangen door piperine. In 2014 is daar voor de eerste en enige keer naar gekeken bij 33 deelnemers (45-69 jaar) met overgewicht en obesitas (Scalzo R, et al 2014) [33]. Gedurende 30 dagen namen de deelnemers een placebo met maltodextrine (n=13) Protandim zonder ashwagandha (P-A, n=7) of Protandim waarin  ashwagandha is vervangen door piperine (P+P, n=13). Gekeken is naar het effect op TBARS.

Resultaten

Na 30 dagen was er in de placebo- en P-A groep geen daling van TBARS te zien vergeleken met aanvang. In de groep die P+P nam daalde TBARS wel significant vergeleken met aanvang (6,31 à 4,90 nmol/ml) [33]:

“These preliminary data suggest, in countries where ashwagandha is considered medicinal, piperine may be an acceptable substitute ingredient in the Nrf2 activator, Protandim.”

Opmerkingen

  • Er is alleen een samenvatting van de studie gepubliceerd die op een congres is gepresenteerd.
  • De effecten zijn niet vergeleken met de placebogroep.

Sporten gaat gepaard met oxidatieve stress. Deze toename van oxidatieve stress zou  bij sporters kunnen leiden tot vermoeidheid, spierbeschadigingen en een langere hersteltijd. Protandim zou hierbij kunnen helpen door de productie van lichaamseigen antioxidanten. Om dit te onderzoeken zijn 38 hardlopers gedurende 90 dagen in twee groepen verdeeld (Ueberschlag SL, et al, 2016) [34]. De ene groep nam iedere dag één tablet Protandim (n=19) en de andere groep nam een placebotablet met maïszetmeel (n=19). Bij aanvang en op dag 90 deden de deelnemers een 5 km duurloop, waarbij vooraf en 10 minuten na afloop bloed werd afgenomen voor TBARS, TAC (total antioxidant capacity), SOD, GPx en glutathion. Daarnaast werd bij aanvang en op de dagen 30, 60 en 90 nuchter bloed afgenomen. De hypothese was dat Protandim de 5 km duurloop met 30 seconden zou verbeteren [51].

Resultaten

Na 90 dagen werd er in beide groepen geen verbetering gevonden van de 5 km duurloop. In de Protandimgroep werd er geen verschil gevonden in TBARS, TAC, SOD, GPx, glutathion en kwaliteit van leven vergeleken met de placebogroep [34]:

“In conclusion, Protandim® did not (1) alter 5-km running time, (2) lower TBARS at rest (3) raise antioxidant enzyme concentrations compared to placebo (with exception of SOD in those ≥ 35 years old) or, (4) affect quality of life compared to placebo.”

Opmerkingen

  • Bij de resultaten en in de conclusie wordt vermeld dat in de subgroep van deelnemers van ≥ 35 jaar (n=19) in rust een stijging van SOD te zien was vergeleken met placebo. Deze subanalyse stond echter niet vermeld als uitkomst in de originele studieregistratie [51]. Een statisticus die door LifeVantage was ingehuurd had echter de beschikking over de ruwe data en vond dat gunstige effect. In overleg met de hoofdonderzoeker is deze uitkomst eraan toegevoegd. De auteurs vermelden dit keurig, maar het is ongepast [34]:

    “However, in a post-hoc analysis in subjects’ ≥35 years of age, the increase in SOD after three months of supplementation was larger in the Protandim1 group compared to placebo (Fig 7). Caution is needed for this interpretation, as this subset of analysis was not made a priori. Performing multiple, unplanned, statistical analyses after data is collected is called p-hacking and can be inappropriate.”
  • Na de eerste duurloop steeg bij 50% van de deelnemers de TBARS. Dit zijn de zogenaamde ‘responders’ op oxidatieve stress na inspanning. Achteraf is er een, ongeplande, subanalyse gemaakt waarin gekeken is of in die groep de TBARS wel daalde door Protandim. Ook daar werd echter geen verschil gevonden [34]:

    “Protandim® was ineffective in reducing post-exercise TBARS for those who demonstrated a rise in TBARS from pre to post race.”
  • TBARS zijn 10 minuten na de duurloop gemeten, terwijl wordt geadviseerd om dit 48-96 na de inspanning te doen [52]. Dit is echter zo gedaan omdat iedere biomarker die ze hebben gemeten zijn eigen ideale tijdstip van afname na inspanning heeft. Het zou te kostbaar worden om iedere biomarker op op dat ideale tijdstip af te nemen.
  • Het totaal aantal ongewenste bijwerkingen is niet goed opgeteld in de tabel, wat in het voordeel is van Protandim (tabel).
  • Het aantal deelnemers met ongewenste bijwerkingen is hoger in de Protandim-groep, dan in de placebogroep (40 versus 23).
  • De onderzoeksleider (Gerald S. Zavorsky) werd door LifeVantage gesponsord om de studie uit te voeren en was zelf ook deelnemer aan de studie.
  • LifeVantage betaalde de kosten voor apparatuur, bloedanalyses, publicatiekosten, conferenties en andere benodigdheden

Verlies van spiermassa bij ouderen is geassocieerd met vroegtijdig overlijden en chronische ziekten. Oxidatieve stress kan de eiwitsynthese belemmeren en daardoor een rol spelen bij het verlies van spiermassa. Protandim en ‘Conjugated Linoleic Acid’ (CLA), zouden daar een gunstig effect op kunnen hebben omdat ze beide Nrf2 activeren. Om dit te onderzoeken werden 46 deelnemers, gedurende 6 weken in 3 groepen verdeeld (Konopa AR, et al, 2017) [30]. De ene groep nam iedere dag 1 tablet Protandim (n=15), een andere groep nam iedere dag 1 tablet met 4 gram CLA (n=16) en nog een andere groep nam een placebotablet met 4 gram zonnebloemolie (n=15). Alle groepen kregen daarnaast drie keer per dag een glas magere melk (240 ml) om ervoor te zorgen dat ze voldoende eiwitten binnenkregen voor de eiwitsynthese. Vervolgens is er gekeken naar spiereiwitsynthese op subcellulair niveau, oxidatieve stress (TBARS), ontstekingsmarkers (CRP, TNF-α, IL-8) en de expressie van enkele Nrf2-targets (HO-1, GPx1, NQO1).

Resultaten

Na 6 weken liet Protandim nauwelijks gunstige effecten zien vergeleken met placebo. Alleen HO-1 nam na 6 weken toe vergeleken met de aanvangswaarde [30]:

“Conversely, Protandim increased HO-1 protein content but not the mRNA expression of downstream Nrf2 targets, oxidative stress, or skeletal muscle oxidative damage.”

Opmerkingen

  • De stijging van HO-1 is vergeleken met de aanvangswaarde (pre-post). Er is niet gekeken of de stijging groter was dan die in de placebogroep, waar een niet-significante toename was te zien. Vermoedelijk was er geen significant verschil omdat dit anders wel vermeld zou zijn.
  • De studie is gefinancierd door het ‘Dairy Research Institute’ en LifeVantage.

Overzicht studieresultaten

UitkomstmaatNelson*Burnham**Ueberschlag**Konopa**
Oxidatieve stress   
   TBARS/MDA⇓⇔ ⇔ ⇔ 
   TAC ⇔  
Lichaamseigen antioxidanten  
   SOD⇑ ⇔ ⇔ 
   Catalase⇑  
   GPx ⇔ ⇔ 
   Glutathion⇔ ⇔ 
   HO-1?
Ontstekingsmarkers  
   CRP⇔  ⇔ 
   TNF-α⇔ ⇔ 
   IL-8 ⇔ 
Effecten van Protandim op oxidatieve stress, lichaamseigen anti-oxidanten en ontstekingsmarkers. De studie van Scalzo, et al [33] is hierin niet opgenomen omdat alleen een abstract is gepubliceerd en de effecten niet zijn vergeleken met de placebogroep.
* Ongecontroleerde studie; ** Placebogecontroleerde studie; ? HO-1 nam toe in de Protandimgroep, maar er is geen vergelijking gemaakt met de placebogroep waar een niet-significante toename was te zien.

5. Werken de ingrediënten synergetisch?

De volledige naam van het product is Protandim Nrf2 Synergizer. Hiermee wordt aangegeven dat de ingrediënten een synergetische werking hebben. Dat betekent dat de vijf ingrediënten samen een groter effect hebben dan dat ze afzonderlijke bij elkaar opgeteld zouden hebben. Een dergelijk synergetisch effect blijkt inderdaad uit een in vitro-studie van dr. Joe McCord waarbij gebruik is gemaakt van alvleeskliercellen van muizen en jonge zenuwcellen van mensen [12]:

“When the components of Protandim were tested alone at low doses, curcumin showed minimal induction, whereas the others were unable to induce the HO-1 promoter, assayed by transient transfection. All components together, however, produced a strongly synergistic induction of around three- to ninefold in a dose-dependent manner, greatly exceeding the sum of the parts. Similar findings were obtained for the expression of HO-1 at the mRNA and protein levels.”

Hier is echter niet gekeken naar TBARS, SOD (Peter Verdegem, vice president van LifeVantage Europe zegt in een video dat er naar SOD is gekeken [53]), GSH, GPx of catalase, maar naar HO-1. Dit is een enzym dat betrokken is bij de afbraak van heme, maar ook werkt als antioxidant en onstekingsremmer. Normaal produceren de meeste weefsels het in kleine hoeveelheden, maar door verschillende stimuli, waaronder oxidatieve stress, kan de productie ervan sterk toenemen [54]. Een probleem is dat een dergelijke in vitro-studie zich slecht laat vertalen naar mensen toe. De lage biologische beschikbaarheid van curcumin bij mensen is bijvoorbeeld niet megenomen. In een studie met mensen is ook naar het effect van Protandim op HO-1 gekeken en daar werd ook een stijging van HO-1 gevonden [32]:

“HO-1 protein content but not mRNA expression was increased (P < 0.05) after Protandim.”

De stijging van HO-1 is echter vergeleken met de aanvangswaarde (pre-post). Er is niet gekeken of de stijging groter was dan die van de placebogroep. De onderbouwing voor een synergetisch effect is dus mager. Die is gebaseerd op één in vitrostudie waarin gekeken in naar één biomarker (HO-1) en wat niet is gereproduceerd.

6. De twee kanten van Nrf2

De rol van Nrf2 als activator van lichaamseigen antioxidanten doet vermoeden dat het cellen beschermt tegen het ontstaan van tumoren. Dat lijkt inderdaad aannemelijk. Nrf2 lijkt echter ook een minder gunstige kant te hebben. Studies laten namelijk ook zien dat overexpressie van Nrf2 ook een beschermende omgeving voor tumorcellen creëert, die toch al vaak een hoge activiteit van Nrf2 hebben [55]:

“NRF2 has been traditionally considered as a tumor suppressor because its cytoprotective functions are deemed to be the main cellular defense mechanism against exogenous and endogenous insults, including xenobiotics and oxidative stress. However, several recent studies demonstrate that hyperactivation of the NRF2 pathway creates an environment that favors the survival of normal as well as malignant cells, protecting them against oxidative stress, chemotherapeutic agents, and radiotherapy.”

Een meta-analyse laat zien dat onder normale omstandigheden Nrf2 een verlaagt risico op darmkanker geeft [56]. Overexpressie van Nrf2 geeft echter (net als het stil leggen ervan) een verhoogd risico op darmkanker [57] en resistentie tegen chemotherapie. De farmaceutische industrie is daarom ook geïnteresseerd in Nrf2-remmers zoals brusatol [58].

Ook op het gebied van atherosclerose lijkt Nrf2 twee kanten te hebben. Aan de ene kant leidt activatie ervan tot reacties die beschermen tegen atherosclerose (via HO-1), maar aan de andere kant leidt het tot reacties die atherosclerose stimuleren (stijging non-HDL-cholesterol en foamcel-formatie) [59]:

“However, evidence suggests that Nrf2 activity does not always lead to a positive outcome and may accelerate the pathogenesis of some cardiovascular diseases (e.g., atherosclerosis).”

7. Wat zeggen distributeurs over Protandim?

De producten van LifeVantage zijn niet in de winkel te koop, maar via onafhankelijk werkende distributeurs. Dat vraagt om een andere verkoopstrategie. In plaats van dat de klant naar de winkel gaat, gaat de distributeur nu naar de potentiële klant. Een advies dat aan distributeurs gegeven wordt is om iedere maand 15 presentaties te geven (screenshot). Wanneer iedere distributeur dat advies opvolgt hebben 100 distributeurs na één jaar aan 18.000 potentiële klanten benaderd met een presentatie. Maar wat wordt er dan tegen die potentiële klanten gezegd? Dat is nauwelijks zichtbaar. LifeVantage heeft daarvoor een samenwerkingsreglement (‘Beleid en procedures’) waarin keurig beschreven staat waar distributeurs zich aan horen te houden (pdf) [60]. Onder punt 8.3.2 staat dat er geen medische claims gemaakt mogen worden.

“Er kunnen geen beweringen, waaronder persoonlijke getuigenissen, gemaakt worden voor therapeutische, curatieve of gunstige eigenschappen van producten die worden aangeboden door LifeVantage, tenzij die producten zijn opgenomen in het officiële LifeVantage materiaal. In het bijzonder mogen Onafhankelijke Distributeurs niet beweren dat LifeVantage producten heilzaam zijn, of eigenschappen bevatten voor de behandeling, diagnose, vermindering of voorkoming van een ziekte of tekenen of symptomen van de ziekte, of dat zij de indruk wekken of een band impliceren tussen de producten die worden aangeboden door LifeVantage (of hun afgevaardigden) en gezondheid. Niet alleen zijn dergelijke beweringen schendingen van het beleid van LifeVantage, ook schenden ze eventueel van toepassing zijnde wet- en regelgeving, met inbegrip van, maar niet beperkt tot, de Europese Unie en de per land van toepassing zijnde eisen (zoals, bij wijze van voorbeeld, Richtlijn 2001/83 / EG en de nationale uitvoeringswetgeving, Verordening (EG) nr. 1223/2009 of Verordening (EG) nr. 1924/2006), evenals de nationale, regionale of plaatselijke (gemeentelijke of anderszins) wet- en regelgeving. Een Onafhankelijk Distributeur die in welke vorm dan ook getuigenissen met betrekking tot productervaring aanbiedt, moet voorzichtig zijn bij het bekend maken van zijn relatie met LifeVantage, dat wil zeggen, “LifeVantage® Onafhankelijk Distributeur,” eerlijk zijn in de getuigenis van zijn persoonlijke ervaring en bevestigen dat hij niet beweert dat zijn ervaring het gebruikelijke resultaat is zoals dat door de consument wordt ervaren.”

Distributeurs kunnen een eigen gestandaardiseerde persoonlijke website + webshop krijgen die aan de regelementen van LifeVantage voldoet. Daarbuiten zijn distributeurs ook actief op onder andere social media, webinars en Youtube om a) de producten te verkopen b) nieuwe distributeurs te werven en c) voorlichting te geven aan andere distributeurs. Niet iedere distributeur houdt zich dan aan het samenwerkingsreglement (screenshot, screenshot). Er wordt weliswaar vaak als disclaimer erbij gezegd of geschreven dat Protandim geen geneesmiddel is en dat het geen ziekten kan genezen of voorkomen, maar ondertussen wordt het wel gezegd, geschreven of gesuggereerd. Er wordt bijvoorbeeld door distributeurs gezegd dat bewezen is dat Protandim bij mensen de levensduur verlengt (screenshot) [61, 62]:

“Het is het enige natuurlijke supplement waarbij daadwerkelijk bewezen is dat het je leven verlengt. Ga mij daar niet van geloven, maar ga kijken, ‘National Institute of Aging’, daar staat het, ga alsjeblieft zelf kijken.”

De studie van het ‘National Institute of Aging is gepubliceerd in het journal ‘Aging Cell’ [15]. Dit is echter een studie met muizen, waarin alleen de mannetjes gemiddeld 7% langer bleven leven dan de controlegroep. Na zeventien maanden werd, tegen de planning in, de dosering verdubbeld van 600 naar 1.200 ppm, wat overeenkomt met respectievelijk 1 en 2 Protandim tabletten [15]. Op basis van deze studie kun je dan ook niet stellen dat Protandim (gebruiksadvies 1 tablet/dag) bij mensen de levensduur verlengt. Overigens is in een studie met ratten gevonden dat ook ECGC uit groene thee het leven verlengt [63].

In een webinar en op de Facebookpagina van een andere distributeur (screenshot [64]) wordt gezegd [65]:

“Wat we wel mogen claimen is dat het ontstekingsremmend is, dat het pijnklachten vermindert, het vermindert pijn, dat je er beter door gaat slapen en het is levensverlengend. Het is namelijk op mensen en op muizen getest en het verlengt het leven met zeven jaar. Dat is wetenschappelijk aangetoond. En dat zijn natuurlijk hele gave dingen.”

Het remmen van ontstekingen en het verminderen van pijnklachten zijn medische claims die niet zijn toegestaan. En de 7 jaar wordt hier waarschijnlijk verward met 7%. Protandim zou volgens een andere distributeur de effecten van straling, luchtverontreiniging en dergelijke tegengaan (screenshot) en weer een andere distributeur schrijft op zijn LifeVantage website (screenshot) [66]:

“Protandim heeft zich inmiddels bewezen tegen vele vormen van gewrichtspijn van ondermeer reuma, MS, diabetes, psoriasis.”

Vroeger was de levensverwachting lager dan nu. Toen stierven mensen aan infectieziekten. Door  verbeterde hygiëne, gezondere eet- en drinkpatronen, betere huisvesting en werkomstandigheden en de vooruitgang in
de medische wetenschap is de levensverwachting gestegen. Tegenwoordig sterven mensen minder aan infectieziekten, maar meer aan welvaartsziekten zoals hart- en vaatziekten en kanker. Deze welvaartsziekten zouden voor een belangrijk deel komen door een opeenpstapeling van oxidatieve schade (veroudering) [53]. Vaak gehoorde claims zijn dat Protandim de cellen beschermt tegen oxidatieve stress en voortijdige veroudering en veroudering zelfs kan omdraaien (screenshot). Maar wat moeten we ons voorstellen bij het vertragen van veroudering en hoe kunnen we dat meten? Is een daling van biomarkers voor oxidatieve stress hetzelfde als het vertragen van veroudering? En staat een stijging ervan dan gelijk aan het versnellen van veroudering? Dat is niet zo eenvoudig te stellen. De ‘European Food and Safety Authority’ (EFSA) heeft dergelijke gezondheidsclaims (met 169 aanvragen) dan ook afgewezen door een gebrek aan bewijs en/of het ontbreken van een duidelijke definitie (ze zijn te algemeen en niet-specifiek) [67]:

“The claimed effects are “antioxidant activity” and “antioxidant properties”. The target population is assumed to be the general population. The proposed wordings include “protect cells from premature aging”, “antioxidant containing foods support of healthy aging”. The claimed effect “protect cells from premature aging” does not comply with the criteria laid down in Regulation (EC) No 1924/2006.”

“The claimed effects are “antioxidant activity/content” and/or “antioxidant properties”. The target population is assumed to be the general population. It is assumed that these claimed.effects refer to the capacity of food/food constituents to scavenge free radicals and/or to their reducing capacity. No evidence has been provided to establish that having antioxidant activity/content and/or antioxidant properties is a beneficial physiological effect.”

Eén van de basisclaims die gebruikt wordt is dat Protandim de oxidatieve stress verlaagt met gemiddeld 40% in 30 dagen (screenshot, screenshot, screenshot, screenshot, screenshot, screenshot, screenshot). Peter verdegem, vice president European markets zegt:

“Nrf 2 is een product dat vele malen onderzocht is, met vele universiteiten samen en we kunnen garanderen op dit moment dat 40% van uw oxidatieve stress in 30 dagen vermindert. Meerdere malen aangetoond met onze klinische studies”

Deze resultaten komen echter van één ongecontroleerde studie uit 2006 [17]. De placebogecontroleerde studies waarin niet wordt gevonden dat Protandim de oxidatieve stress verlaagt blijven onbesproken en worden niet meegewogen.

Door distributeurs wordt gezegd dat het VUmc onderzoek naar Protandim heeft gedaan. Dat klopt inderdaad, maar dat betrof een in vitro-studie met oligodendrocyten van ratten [11]. Oligodendrocyten zijn gliacellen (steuncellen) die zorgen voor de aanmaak en het onderhouden van de isolerende myelineschede rondom de zenuwcellen van het centrale zenuwstelsel. Bij multiple sclerose (MS) verdwijnt deze myelineschede langzaam, waar oxidatieve stress een rol bij kan spelen. In dit MS-model liet Protandim een beschermend effect op oligodendrocyten zien. Het VUmc schrijft echter over de resultaten [68]:

“Beide stoffen lieten hun effecten zien in celkweekmodellen, maar helaas werden er geen beschermende effecten van de stoffen gevonden in een diermodel van MS. Dat betekent dat er nog niets bekend is over de mogelijke toepasbaarheid in mensen met MS.”

Desondanks wordt er in een webinar voor distributeurs gezegd [69]:

“Zoals ik al zei, onze eigen VU heeft dat gedaan, en dan specifiek bij MS-patiënten.”

Er wordt ook vaak beweerd dat de ‘Washington State University’ over Protandim heeft gezegd dat het een buitengewoon product is (screenshot) [69-71]:

“Washington State University heeft het nog bouter gezegd, die hebben gezegd Protandim is potentieel het meest buitengewone therapeutische en preventieve product dat er op heden in de historie van medicine… hoe zeg je dat… medicijnen op de markt is gebracht.” [69]

“Dat zei de ‘Washington State University’ wat hier aan de linkerkant staat (screenshot), de meest bijzondere doorbraak op therapeutisch en preventief gebied in de medische geschiedenis. Niet normaal. Dat dit wordt gezegd over een product dat jij mag promoten.” [71]

Het bovenstaande is afkomstig uit een review over het activeren van Nrf2 in het algemeen en niet over Protandim in het bijzonder [72]. De originele tekst is daarnaast wat terughoudender [72]:

“While no doubt it is too early to make a conclusion, it is difficult to escape the suggestion, from Tables 1 and 4, that we may be on the verge of a new literature on health effects of Nrf2 which may well become the most extraordinary therapeutic and most extraordinary preventive breakthrough in the history of medicine.”

In die review wordt verwezen naar nutriënten (fenolen, carotenoïden, visvetzuren, isothiocyanaten, terpenen, vitamine E) die rijk vertegenwoordigd zijn in het traditionele Mediterane, Okinawan en paleolitische voedingspatroon. Daarnaast wordt er verwezen naar lichaamsbeweging en energiebeperking als manier om Nrf2 te activeren. De uitspraak heeft geen betrekking op het product Protandim.

Er zijn aanwijzingen dat het activeren van Nrf2 een beschermde omgeving kan creëren voor tumorcellen, wat leidt tot resistentie tegen chemotherapie [55]. Dr. Joe McCord adviseert daarom uit voorzorg om geen Protandim te gebruiken wanneer er sprake is van kanker of wanneer chemotherapie wordt ondergaan [73]. Desondanks deelt een distributeur wel een “amazing cancer testimony” op Facebook van iemand die zei dat de misselijkheid van chemotherapie afnam na het nemen van Protandim (screenshot).

Als onderbouwing wordt er bijna standaard naar de ‘wetenschappelijke’ video van ‘ABC Primetime’ uit 2005 verwezen (screenshot, screenshot, screenshot) waarin de gevaren van oxidatieve stress genoemd [74]. Als test nam de verslaggever (John Quinones) Protandim en na 2 weken waren zijn TBARS gedaald met 45%. Maar wat zegt dat nu precies? Een studie laat namelijk zien dat in de placebogroep (n=16) na 1 week de TBARS met ongeveer 30% waren gedaald [18] (figuur). Verder worden er verschillende toespelingen gemaakt dat Protandim behulpzaam is bij uiteenlopende ziekten (leverziekten, diabetes, longemfyseem, astma, beroertes, hartaanvallen, depressie, Alzheimer). Dat distributeurs aangeven en geloven dat Protandim wetenschappelijk bewezen is, is daarom niet verwonderlijk. Dat wordt ze namelijk geleerd. Ook op de website van LifeVantage staat:

“De wetenschap achter Protandim Nrf2 Synergizer is herhaaldelijk aangetoond en erkend. En dat geeft een erg goed gevoel.”

“We zijn trots op de wetenschappelijke onderzoeken die onze beweringen staven.”

Maar ook in promotiemateriaal en op evenementen wordt aangegeven dat wetenschappelijke studies de effectiviteit van Protandim hebben aangetoond. Hierbij wordt regelmatig verwezen naar de medische bibliotheek Pubmed waarin 23 peer-reviewed studies over Protandim te vinden zijn. Dit zegt echter niets over de kwaliteit van de studies en de gevonden resultaten. Van die 23 studies zijn er namelijk maar 4 bij mensen gedaan, waarvan slechts één (ongecontroleerde) studie laat niet zien dat Protandim de oxidatieve stress verlaagt (daling TBARS, stijging SOD en catalase). Drie placebogecontroleerde studies laten dat niet zien. In een webinar voor distributeurs wordt er gezegd [70]:

“Wat heel belangrijk is om te weten is, ik zou namelijk niet alles geloven wat er gewoon gezegd werd. Maar hoe fijn is het dat je alles kan opzoeken in de medische bibliotheek van Amerika. Ga naar Pubmed, hier staat het Pubmed.gov en dan toets je in Protandim. Hoe fijn is het dat je dan ook kan zien dat er zoveel, 23 onafhankelijke, door de instanties en dan heb ik het over universiteiten zelf gesubsidieerde, zelf gefundeerde, zelf bekostigde onderzoeken zijn gedaan. Dus onafhankelijk, totaal onafhankelijk. Niet door LifeVantage, door de grote universiteiten. Ga daar…, ik zou, dat heb ik gedaan, ik ben op onderzoek gegaan, want ik wilde het weten. Hoe fijn is het dat je iets aan de man kan brengen wat daadwerkelijk, daadwerkelijk onderbouwd is door de wetenschap?”

Distributeurs nemen dat graag aan, terwijl ze niet (goed) weten hoe Pubmed werkt en wat die studies nu precies laten zien en hoe ze de resultaten moeten interpreteren. Het is namelijk niet zo dat alle 23 studies positieve resultaten laten zien en totaal onafhankelijk zijn (overzicht belangen). Van de 4 studies die bij mensen zijn gedaan, zijn er 3 door LifeVantage (mede)gefinancierd [17, 29, 33]. Bij die andere studie was McCord betrokken terwijl hij in dienst was van LifeVantage [18]. Een wetenschappelijke discussie met is vaak dan ook niet mogelijk, terwijl ze wel aangeven en ervan overtuigd zijn dat de positieve effecten van Protandim wetenschappelijk bewezen zijn. In plaats daarvan verwijzen ze vaak naar de ABC-video en noemen ze hun eigen positieve ervaringen en die van anderen (screenshot, screenshot). De vraag is dan ook in hoeverre netwerkmarketing een geschikte manier is om Protandim aan de man te brengen. Distributeurs zijn namelijk voornamelijk tevreden en enthousiaste gebruikers die een business willen bouwen.

Opmerkelijk is dat onder punt 8.5.8 van het samenwerkingsreglement, dat gaat over over het beantwoorden van negatieve online publicaties staat [60]:

“LifeVantage Onafhankelijke Distributeurs mogen niet discussiëren met iemand die een negatieve publicatie over hen, andere LifeVantage Onafhankelijke Distributeurs of LifeVantage plaatst. Zij moeten negatieve berichten melden bij het Bedrijf t.a.v. nlcompliance@lifevantage.com. Beantwoording van dergelijke negatieve berichten geeft alleen stof tot discussie met iemand die een wrok koestert en die niet dezelfde hoge normen heeft als LifeVantage, en daarom de reputatie en goodwill van LifeVantage schaadt.”

8. Contact met LifeVantage

Distributeurs

Met drie distributeurs van LifeVantage heb ik contact gehad. Het begon met een kritische reactie op de Facebookpagina van een distributeur die al snel verwijderd werd (screenshot). Hij wilde mijn vragen wel via Messenger beantwoorden, maar was daar uiteindelijk niet toe niet in staat. Op een gegeven moment heeft hij mij geblokt. Een andere distributeur heb ik via email aangesproken op onjuiste uitspraken van haar in een ‘wetenschappelijk’ webinar [65]. Na enkele kritische vragen en opmerkingen werd er niet meer gereageerd en ook zij heeft mij vervolgens geblokt op Facebook. Met de kritiek is niets gedaan. Enkele reacties waren:

“Onze manier van communiceren is niet om heel wetenschappelijk te zijn, maar juist enthousiast over de resultaten, want die zijn er veel. We willen het toegankelijk maken voor veel mensen.”

“Ik ga en kan geen inhoudelijke antwoorden geven op onderstaande mail van jou.”

        “Ik was tevreden en overtuigd met de studies (en patenten) die ik heb gelezen.”

Een derde distributeur (Iwan Yorks), die de producten van LifeVantage in Europa aan het uitrollen is en voorlichting geeft aan andere distributeurs, heb ik gemaild met vergelijkbare vragen en opmerkingen. Hij stelde voor om eerst via de telefoon kennis met elkaar te maken. Daarna zou de beantwoording ervan via de mail “zeker kunnen gebeuren”. In dat telefoongesprek (3 januari 2018) heb ik aangegeven dat alleen één ongecontroleerde studie laat zien dat Protandim de oxidatieve stress verlaagt met gemiddeld 40% in 30 dagen. Placebogecontroleerde studies, die betrouwbaarder zijn, laten dat herhaaldelijk niet zien. Je kunt daardoor niet concluderen dat Protandim de oxidatieve stress verlaagt. Deel uit het telefoongesprek nadat ik het voorgaande had gezegd:

Rob: “Wat vindt jij nou eigenlijk van wat ik gezegd heb?

Iwan: “Nou, ik denk dat je gelijk hebt. Als je het hebt over sec van waarheid, waar hecht je nou de meeste waarde aan, dan zeg ik van, natuurlijk een dubbelblind met placebo, dubbelblind onderzoek. Tuurlijk hecht je daar meer waarde aan. Je bent bezig een product aan te prijzen, en dit mag je van mij gewoon opnemen hoor want dan heb je wat mij betreft data voor jouw artikel. Als wetenschapper zou ik meer waarde hechten aan een placebo-onderzoek, dat is logisch.

Rob: “Omdat het de waarheid beter benadert?”

Iwan: “Jajaja, absoluut.”

Rob: “Dus jullie geven de consument of de potentiële klant informatie die niet het betrouwbaarste is, maar die in het voordeel is van jullie product.”

Iwan: “Ik denk dat bijna alle bedrijven dat doen.”

Rob: “Dus dat geef je toe?”

Iwan: “Nou, waarom moet ik dat niet toegeven? Dat zou flauwekul zijn.”

Hoe valt dit te plaatsen met de uitspraak [74]:

“Bij LifeVantage heeft de ware wetenschap prioriteit.”

Verder heb ik in het telefoongesprek aangegeven dat het verminderen van pijn een medische claim is (zie indicatieve lijst) en dat de langere levensduur van 7% alleen gevonden is bij mannelijke muizen, die omgerekend 2 tabletten Protandim kregen. Desondanks blijft hij gebruik maken van deze claims voor Nrf2, waarmee hij Protandim bedoelt (screenshot). Aan het einde van het gesprek heeft hij mij doorverwezen naar Nathalie Chevreau, de ‘senior vice president research and devolepment’ van LifeVantage. Via email heb ik hem nog een reminder gestuurd of hij enkele vragen wilde beantwoorden die tijdens het telefoongesprek niet aan bod zijn gekomen, maar een reactie daarop heb ik (nog) niet mogen ontvangen. Later (april 2018) heb ik een reactie geplaatst op een Facebookpost van hem met enkele vragen (zie screenshot). Daar schreef hij onder andere:

“Om U de mogelijkheid te bieden het degeneratieve verouderingsproces in uw lichaam op therapeutisch niveau om te keren.”

Helaas heeft hij mijn vragen niet beantwoord (hij heeft me wel geblokt op Facebook). Wel blijft hij op dezelfde manier videopresentaties geven, waarbij hij slechts de resultaten van de ongecontroleerde (oxidatieve stress, SOD, catalase), dieren- (levensverlengend bij alleen mannetjesratten en een dubbele dosering) en in vitro-studies (glutathion) noemt (zie screenshot).

Vice president research and devolepment dr. Nathalie Chevreau

Dr. Nathalie Chevreau heb ik een mail gestuurd waarin ik heb geschreven dat alleen een ongecontroleerde studie laat zien dat Protandim de oxidatieve stress verlaagt. Placebogecontroleerde studies, die betrouwbaarder zijn, laten dat herhaaldelijk niet zien, waardoor je niet kunt concluderen dat Protandim de oxidatieve stress verlaagt. Een reactie daarop heb ik, ook na het sturen van een reminder, (nog) niet mogen ontvangen.

Vice president European markets, dr. Peter Verdegem

Om dit artikel te reviewen heb ik de vice president van Europa benadert, dr. Peter Verdegem. Aangezien hij een Nederlander is met een wetenschappelijke achtergrond en ervaring in ‘research and development’ leek hij mij de aangewezen persoon daarvoor. Hij vond zichzelf echter niet de aangewezen persoon omdat zijn verantwoordelijkheid niet bij wetenschap en klinische studies ligt. Hij gaf aan dat Nathalie Chevreau de persoon is die het artikel zou moeten beoordelen. Daarvoor zou hij haar een vertaling moeten aanleveren. Op de vraag of hij voor een vertaling zou zorgen heb ik (nog) niks vernomen. Wel blijft hij op dezelfde manier videopresentaties geven, waarbij hij slechts de resultaten van de ongecontroleerde (oxidatieve stress, SOD, catalase), dieren- (levensverlengend bij alleen mannetjesratten en een dubbele dosering) en in vitro-studies (glutathion) noemt (zie screenshot).

Voor distributeurs van LifeVantage

Ben je distributeur van LifeVantage en heb je opmerkingen over het artikel, laat het mij dan weten via info@overvoedingengezondheid.nl, of plaats een reactie onder mijn Facebook-post waar ik dit artikel heb gedeeld. Mochten er onjuistheden in zitten dan zal ik die, mits voldoende gemotiveerd, aanpassen.

  1. NL.lifevantage.com/products/protandim-nrf2/ Geraadpleegd: 22 januari 2018
  2. Google.com/patents/US8435574 Geraadpleegd: 22 januari 2018
  3. McCord JM, Fridovich I. Superoxide dismutase. An enzymic function for erythrocuprein (hemocuprein). J Biol Chem. 1969 Nov 25;244(22):6049-55.
  4. Video: ‘The History of Free Radical Biology, Dr Joe McCord’ (betreffende uitspraak op 38:50 min) Youtube.com/watch?v=JaUzANKBQ98 Geraadpleegd: 22 januari 2018
  5. ANNUAL REPORT UNDER SECTION 13 OR 15(d) OF THE SECURITIES EXCHANGE ACT OF 1934. For the fiscal year ended June 30, 2011 Sec.gov/Archives/edgar/data/849146/000119312511258536/d225491d10k.htm#toc Geraadpleegd: 22 januari 2018
  6. Robbins D, Gu X, Shi R, Liu J, Wang F, Ponville J, McCord JM, Zhao Y. The chemopreventive effects of Protandim: modulation of p53 mitochondrial translocation and apoptosis during skin carcinogenesis. PLoS One. 2010 Jul 30;5(7):e11902.
  7. Joddar B, Reen RK, Firstenberg MS, Varadharaj S, McCord JM, Zweier JL, Gooch KJ. Protandim attenuates intimal hyperplasia in human saphenous veins cultured ex vivo via a catalase-dependent pathway. Free Radic Biol Med. 2011 Mar 15;50(6):700-9.
  8. Donovan EL, McCord JM, Reuland DJ, Miller BF, Hamilton KL. Phytochemical activation of Nrf2 protects human coronary artery endothelial cells against an oxidative challenge. Oxid Med Cell Longev. 2012;2012:132931.
  9. Reuland DJ, Khademi S, Castle CJ, Irwin DC, McCord JM, Miller BF, Hamilton KL. Upregulation of phase II enzymes through phytochemical activation of Nrf2 protects cardiomyocytes against oxidant stress. Free Radic Biol Med. 2013 Mar;56:102-11.
  10. Lisk C, McCord J, Bose S, Sullivan T, Loomis Z, Nozik-Grayck E, Schroeder T, Hamilton K, Irwin DC. Nrf2 activation: a potential strategy for the prevention of acute mountain sickness. Free Radic Biol Med. 2013 Oct;63:264-73.
  11. Lim JL, van der Pol SM, Baron W, McCord JM, de Vries HE, van Horssen J. Protandim Protects Oligodendrocytes against an Oxidative Insult. Antioxidants (Basel). 2016 Sep 7;5(3).
  12. Velmurugan K, Alam J, McCord JM, Pugazhenthi S. Synergistic induction of heme oxygenase-1 by the components of the antioxidant supplement Protandim. Free Radic Biol Med. 2009 Feb 1;46(3):430-40.
  13. Bogaard HJ, Natarajan R, Henderson SC, Long CS, Kraskauskas D, Smithson L, Ockaili R, McCord JM, Voelkel NF. Chronic pulmonary artery pressure elevation is insufficient to explain right heart failure. Circulation. 2009 Nov 17;120(20):1951-60.
  14. Qureshi MM, McClure WC, Arevalo NL, Rabon RE, Mohr B, Bose SK, McCord JM, Tseng BS. J Diet Suppl. 2010 Jun 1;7(2):159-178. The Dietary Supplement Protandim Decreases Plasma Osteopontin and Improves Markers of Oxidative Stress in Muscular Dystrophy Mdx Mice.
  15. Strong R, Miller RA, Antebi A, Astle CM, Bogue M, Denzel MS, Fernandez E, Flurkey K, Hamilton KL, Lamming DW, Javors MA, de Magalhães JP, Martinez PA, McCord JM, Miller BF, Müller M, Nelson JF, Ndukum J, Rainger GE, Richardson A, Sabatini DM, Salmon AB, Simpkins JW, Steegenga WT, Nadon NL, Harrison DE. Longer lifespan in male mice treated with a weakly estrogenic agonist, an antioxidant, an α-glucosidase inhibitor or a Nrf2-inducer. Aging Cell. 2016 Oct;15(5):872-84.
  16. Liu J, Gu X, Robbins D, Li G, Shi R, McCord JM, Zhao Y. Protandim, a fundamentally new antioxidant approach in chemoprevention using mouse two-stage skin carcinogenesis as a model. PLoS One. 2009;4(4):e5284.
  17. Nelson SK, Bose SK, Grunwald GK, Myhill P, McCord JM. The induction of human superoxide dismutase and catalase in vivo: a fundamentally new approach to antioxidant therapy. Free Radic Biol Med. 2006 Jan 15;40(2):341-7.
  18. Burnham EL, McCord JM, Bose S, Brown LA, House R, Moss M, Gaydos J. Protandim does not influence alveolar epithelial permeability or intrapulmonary oxidative stress in human subjects with alcohol use disorders. Am J Physiol Lung Cell Mol Physiol. 2012 Apr 1;302(7):L688-99.
  19. Walter MF, Jacob RF, Jeffers B, Ghadanfar MM, Preston GM, Buch J, Mason RP; PREVENT study. Serum levels of thiobarbituric acid reactive substances predict cardiovascular events in patients with stable coronary artery disease: a longitudinal analysis of the PREVENT study. J Am Coll Cardiol. 2004 Nov 16;44(10):1996-2002.
  20. Finkel T. Signal transduction by mitochondrial oxidants. J. Biol. Chem. 2012;287:4434–40.
  21. Done AJ, Traustadóttir T. Nrf2 mediates redox adaptations to exercise. Redox Biol. 2016 Dec;10:191-199.
  22. Smith RE, Tran K, Smith CC, McDonald M, Shejwalkar P, Hara K. The Role of the Nrf2/ARE Antioxidant System in Preventing Cardiovascular Diseases. Diseases. 2016 Nov 11;4(4). pii: E34.
  23. Forman HJ, Davies KJ, Ursini F. How do nutritional antioxidants really work: nucleophilic tone and para-hormesis versus free radical scavenging in vivo. Free Radic Biol Med. 2014 Jan;66:24-35.
  24. Abusarah J, Benabdoune H, Shi Q, Lussier B, Martel-Pelletier J, Malo M, Fernandes JC, de Souza FP, Fahmi H, Benderdour M. Elucidating the Role of Protandim and 6-Gingerol in Protection Against Osteoarthritis. J Cell Biochem. 2017 May;118(5):1003-1013.
  25. Cheatham MA, Edge RM, Homma K, Leserman EL, Dallos P, Zheng J. Prestin-Dependence of Outer Hair Cell Survival and Partial Rescue of Outer Hair Cell Loss in PrestinV499G/Y501H Knockin Mice. PLoS One. 2015 Dec 18;10(12):e0145428.
  26. Perel P. Comparison of treatment effects between animal experiments and clinical trials: systematic review. BMJ. 2007 Jan 27;334(7586):197.
  27. Martic-Kehl MI. Can animal data predict human outcome? Problems and pitfalls of translational animal research. Eur J Nucl Med Mol Imaging. 2012 Sep;39(9):1492-6.
  28. Anand P, Kunnumakkara AB, Newman RA, Aggarwal BB. Bioavailability of curcumin: problems and promises. Mol Pharm. 2007;4(6):807-818.
  29. Farr SA, Price TO, Banks WA, Ercal N, Morley JE. Effect of alpha-lipoic acid on memory, oxidation, and lifespan in SAMP8 mice. Journal of Alzheimer’s Disease. 2012;32(2):447–455.
  30. Konopka AR, Laurin JL, Musci RV, Wolff CA, Reid JJ, Biela LM, Zhang Q, Peelor FF 3rd, Melby CL, Hamilton KL, Miller BF. Influence of Nrf2 activators on subcellular skeletal muscle protein and DNA synthesis rates after 6 weeks of milk protein feeding in older adults. Geroscience. 2017 Apr;39(2):175-186.
  31. Clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT00977730    Geraadpleegd: 22 januari 2018
  32. Clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT0112550 Geraadpleegd: 22 januari 2018
  33. Scalzo R, Davis J, Beals J, Biela L, Giordano G, Paris H, et al. Oxidative stress is decreased with short-term Protandim use when piperine is substituted for ashwagandha [abstract]. FASEB J. 2014;28:LB399.
  34. Ueberschlag SL, Seay JR, Roberts AH, DeSpirito PC, Stith JM, Folz RJ, Carter KA, Weiss EP, Zavorsky GS. The Effect of Protandim® Supplementation on Athletic Performance and Oxidative Blood Markers in Runners. PLoS One. 2016 Aug 11;11(8):e0160559.
  35. Bjelakovic G, Gluud LL, Nikolova D, Bjelakovic M, Nagorni A, Gluud C. Antioxidant supplements for liver diseases. Cochrane Database Syst Rev. 2011 Mar 16;(3):CD007749
  36. Jeon YJ, Myung SK, Lee EH, Kim Y, Chang YJ, Ju W, Cho HJ, Seo HG, Huh BY. Effects of beta-carotene supplements on cancer prevention: meta-analysis of randomized controlled trials. Nutr Cancer. 2011 Nov;63(8):1196-207.
  37. Bjelakovic G, Nikolova D, Gluud LL, Simonetti RG, Gluud C. Antioxidant supplements for prevention of mortality in healthy participants and patients with various diseases. Cochrane Database Syst Rev. 2012 Mar 14;(3):CD007176.
  38. Ye Y, Li J, Yuan Z. Effect of antioxidant vitamin supplementation on cardiovascular outcomes: a meta-analysis of randomized controlled trials. PLoS One. 2013;8(2):e56803.
  39. Bjelakovic G, Nikolova D, Gluud C. Meta-regression analyses, meta-analyses, and trial sequential analyses of the effects of supplementation with beta-carotene, vitamin A, and vitamin E singly or in different combinations on all-cause mortality: do we have evidence for lack of harm? PLoS One. 2013 Sep 6;8(9):e74558.
  40. Curtis AJ, Bullen M, Piccenna L, McNeil JJ. Vitamin E supplementation and mortality in healthy people: a meta-analysis of randomised controlled trials. Cardiovasc Drugs Ther. 2014 Dec;28(6):563-73.
  41. Farina N, Llewellyn D, Isaac MGEKN, Tabet N. Vitamin E for Alzheimer’s dementia and mild cognitive impairment. Cochrane Database Syst Rev. 2017 Apr 18;4:CD002854.
  42. Al-Khudairy L, Flowers N, Wheelhouse R, Ghannam O, Hartley L, Stranges S, Rees K. Vitamin C supplementation for the primary prevention of cardiovascular disease. Cochrane Database Syst Rev. 2017 Mar 16;3:CD011114.
  43. Buchowski MS, Hongu N, Acra S, Wang L, Warolin J, Roberts LJ 2nd. Effect of modest caloric restriction on oxidative stress in women, a randomized trial. PLoS One. 2012;7(10):e47079.
  44. Knasmüller S, Nersesyan A, Misík M, Gerner C, Mikulits W, Ehrlich V, Hoelzl C, Szakmary A, Wagner KH. Use of conventional and -omics based methods for health claims of dietary antioxidants: a critical overview. Br J Nutr. 2008 May;99 E Suppl 1:ES3-52.
  45. EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA); Guidance on the scientific requirements for health claims related to antioxidants, oxidative damage and cardiovascular health. EFSA Journal 2011;9(12):2474. [13 pp.].
  46. Karajibani M, Hashemi M, Montazerifar F, Dikshit M. Effect of vitamin E and C supplements on antioxidant defense system in cardiovascular disease patients in Zahedan, southeast Iran. J Nutr Sci Vitaminol (Tokyo). 2010;56(6):436-40.
  47. Kathore V, Shete AN, Zingade US, Bansode DG. The Effect of Vitamin C on Serum Superoxide Dismutase and Blood Sugar Levels in the Patients of Type 2 Diabetes Mellitus. International Journal of Health Sciences & Research Vol.4; Issue: 10; October 2014.
  48. Giray B, Kan E, Bali M, Hincal F, Basaran N. The effect of vitamin E supplementation on antioxidant enzyme activities and lipid peroxidation levels in hemodialysis patients. Clin Chim Acta. 2003 Dec;338(1-2):91-8.
  49. Bhogade RB, Suryakar AN, Joshi NG, Patil RY. Effect of vitamin E supplementation on oxidative stress in hemodialysis patients. Indian J Clin Biochem. 2008 Jul;23(3):233-7.
  50. Ismail NM, Harun A, Yusof AA, Zaiton Z, Marzuki A. Role of vitamin e on oxidative stress in smokers. Malays J Med Sci. 2002 Jul;9(2):34-42.
  51. Cinicaltrials.gov/ct2/show/NCT02172625 Geraadpleegd: 22 januari 2018
  52. Michailidis Y, Jamurtas AZ, Nikolaidis MG, Fatouros IG, Koutedakis Y, Papassotiriou I, et al. Sampling time is crucial for measurement of aerobic exercise-induced oxidative stress. Med Sci Sports Exerc. 2007; 39(7):1107–13.
  53. Youtubekanaal Peter Verdegem. ‘Protandim NL’. Gepubliceerd op 3 jul. 2017 Youtube.com/watch?v=hWTL1_AHhYA (betreffende uitspraken op 4:45 en 11:40 min). Geraadpleegd: 22 januari 2018
  54. Jesus A. Araujo, Min Zhang, Fen Yin. Heme Oxygenase-1, Oxidation, Inflammation, and Atherosclerosis. Front Pharmacol. 2012; 3: 119.
  55. Menegon S, Columbano A, Giordano S. The Dual Roles of NRF2 in Cancer. Trends Mol Med. 2016 Jul;22(7):578-93.
  56. Harder B, Tian W, La Clair JJ, Tan AC, Ooi A, Chapman E, Zhang DD. Brusatol overcomes chemoresistance through inhibition of protein translation. Mol Carcinog. 2017 May;56(5):1493-1500.
  57. Kensler TW, Wakabayashi N. Nrf2: Friend or foe for chemoprevention? Carcinogenesis. 2010;31:90–99.
  58. Gonzalez-Donquiles C, Alonso-Molero J, Fernandez-Villa T, Vilorio-Marqués L, Molina AJ, Martín V. The NRF2 transcription factor plays a dual role in colorectal cancer: A systematic review. PLoS One. 2017 May 18;12(5):e0177549.
  59. Mimura J, Itoh K. Role of Nrf2 in the pathogenesis of atherosclerosis. Free Radic Biol Med. 2015 Nov;88(Pt B):221-232.
  60. LifeVantage. Beleid en procedures, juli 2017. (pdf)
  61. Youtubekanaal Iwan Yorks. ‘Nederlandse Lifevantage product overview. 8 aug.2017’. Gepubliceerd op 8 aug. 2017. Youtube.com/watch?v=xioGq6U0uL4&t=984s (betreffende uitspraak op 18:27 min)
  62. Youtubekanaal Iwan Yorks. ‘NL LV product presentatie 4 juli 2017’. Gepubliceerd op 6 jul. 2017. Youtube.com/watch?v=HBwxiwtfktc (betreffende uitspraak op 19:07 min). Geraadpleegd: 22 januari 2018
  63. Niu Y, Na L, Feng R, Gong L, Zhao Y, Li Q, Li Y, Sun C. The phytochemical, EGCG, extends lifespan by reducing liver and kidney function damage and improving age-associated inflammation and oxidative stress in healthy rats. Aging Cell. 2013 Dec;12(6):1041-9.
  64. Facebook.com/lfvnnl/photos/a.1052032828188259.1073741832.1039341799457362/1447144442010427/?type=3&theater Geraadpleegd: 22 januari 2018
  65. Youtubekanaal Edith de Zeeuw. ‘Wetenschappelijk webinar’. Gepubliceerd op 26 nov. 2017. Youtube.com/watch?v=cQUZIZOg43o&t=410s (betreffende uitspraak op 10:08 min). Geraadpleegd: 22 januari 2018
  66. Lifevantagenederland.nl/producten/protandim/    Geraadpleegd: 22 januari 2018 (gebroken link)
  67. EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA); Scientific Opinion on the substantiation of health claims related to various food(s)/food constituent(s) and protection of cells from premature aging, antioxidant activity, antioxidant content and antioxidant properties, and protection of DNA, proteins and lipids from oxidative damage pursuant to Article 13(1) of Regulation (EC) No 1924/2006. EFSA Journal 2010; 8(2):1489. [63 pp.].
  68. Vumc.nl/onderzoek/nieuws/prom_jamie/ Geraadpleegd: 22 januari 2018
  69. Youtubekanaal Iwan Yorks. ‘NL LV Product info webinar Lenette van Nieuwenhuijze.’ Gepubliceerd op 4 aug. 2017. Youtube.com/watch?v=-1448EpbNzw&t=1s (betreffende uitspraken op 15:02 en 16:32 min). Geraadpleegd: 22 januari 2018
  70. Youtubekanaal Iwan Yorks. ‘Overview NLLV 12 sept’. Gepubliceerd op 12 sep. 2017. Youtube.com/watch?v=60DCd6HNXS0&index=16&list=UULZ5iOieVU1RkMq5amAEFoA  (betreffende uitspraken: 12:18 en 17:27 min). Geraadpleegd: 22 januari 2018
  71. Youtubekanaal Iwan Yorks. ‘NL LV LIFEVANTAGE OVERVIEW 25 JAN 2018’. Gepubliceerd op 25 jan. 2018. Youtube.com/watch?v=-vFIPMT0SWw (betreffende uitspraak: 17:40 min). Geraadpleegd: 26 januari 2018
  72. Pall ML, Levine S. Nrf2, a master regulator of detoxification and also antioxidant, anti-inflammatory and other cytoprotective mechanisms, is raised by health promoting factors. Sheng Li Xue Bao. 2015 Feb 25;67(1):1-18.
  73. Video: ‘Scientist Dr Joe McCord on Protandim, Cancer, Chemotherapy’. Youtube.com/watch?v=JViJ9SDbBO4 (betreffende uitspraak op 17:32 min). Geraadpleegd: 22 januari 2018
  74. Abcmovie.nl/ Geraadpleegd: 22 januari 2018 (gebroken link)
  75. Robbins D, Zhao Y. The role of manganese superoxide dismutase in skin cancer. Enzyme Res. 2011;2011:409295.
  76. Hybertson BM, Gao B, Bose SK, McCord JM. Oxidative stress in health and disease: the therapeutic potential of Nrf2 activation. Mol Aspects Med. 2011 Aug;32(4-6):234-46.
  77. Davis K. Understanding antioxidants: using various arsenals to impact the oral environment. Dent Today. 2012 Nov;31(11):92, 94, 96-7.
  78. Voelkel NF, Bogaard HJ, Al Husseini A, Farkas L, Gomez-Arroyo J, Natarajan R. Antioxidants for the treatment of patients with severe angioproliferative pulmonary hypertension? Antioxid Redox Signal. 2013 May 10;18(14):1810-7.
  79. Reuland DJ, McCord JM, Hamilton KL. The role of Nrf2 in the attenuation of cardiovascular disease. Exerc Sport Sci Rev. 2013 Jul;41(3):162-8.
  80. ALSUntangled Group. ALSUntangled No. 31: Protandim. Amyotroph Lateral Scler Frontotemporal Degener. 2015;17(1-2):154-6.